Aangeleerde hulpeloosheid is een geestelijke gesteldheid waarin je overtuigd bent dat je niets aan je situatie kunt veranderen en hem daarom lijdzaam ondergaat, hoe onaangenaam het ook is. Meestal ontstaat het door een opeenstapeling van grote en kleine ervaringen die steeds de overtuiging bevestigen dat je klein en nietig bent en toch niets kunt doen. Om Calimero te quoten: ‘Zij zijn groot en ik is klein, en dat is niet eerlijk, o nee’.
Het is één van de hoofdredenen waarom bijvoorbeeld mensen die in een situatie zitten waarin ze slecht behandeld worden niet hun biezen pakken en opstappen.
Doordat ze geestelijk en emotioneel constant onder vuur liggen voelen ze zich zo machteloos en klein dat het niet eens meer in ze opkomt dat ze ook maar enige invloed op de situatie kunnen uitoefenen.
Niet omdat ze ‘het dan vast onbewust gewoon fijn’ vinden om zo behandeld te worden (wat nergens op slaat), maar omdat ze denken dat ze niet kunnen ontsnappen, dat het nu eenmaal zo is, dat er niets aan te doen is en ze er maar mee moeten leren leven.
Bijna altijd speelt ook mee dat ze denken dat ze niet beter verdienen.
Deze twee overtuigingen samen zijn in mijn ogen de grootste oorzaken dat iemand die slecht behandeld wordt niet ogenblikkelijk zegt ‘dit pik ik niet, toedeledoki, sayonara, de groeten, ik ben weg’.
Daarnaast ontstaat aangeleerde hulpeloosheid niet in één keer, maar is het het gevolg van een opeenstapeling van ervaringen die iemand ervan overtuigen dat ze geen zeggenschap, geen macht en geen recht hebben in te gaan tegen wat er gebeurt. En, om het nog ongrijpbaarder te maken, kunnen het vaak hele kleine subtiele dingen zijn die aan de oppervlakte niet eens zo erg lijken maar pas schadelijk blijken als je alles op een rij zet en het geheel overziet.
Het concept van aangeleerde hulpeloosheid (learned helplesness) komt uit een onderzoek halverwege de jaren 60. Martin Seligman deed onderzoek naar depressie en nam deel aan een (afschuwelijk) experiment waarbij ze een groep honden in drie groepen hadden onderverdeeld.
De eerste groep werd vastgezet en later losgelaten, de tweede en derde groep werden vastgezet aan elkaar en kregen electrische schokken toegediend.
De honden uit de tweede groep konden een hendel indrukken om de schokken te laten eindigen, maar de honden in de derde groep konden alleen maar afwachten tot de hond uit de tweede groep waarmee ze verbonden waren de hendel indrukte. Ze leerden dat ze geen invloed hadden op het stoppen van de schokken, het overkwam ze.
Later werden de honden in een ruimte gezet met een schot in het midden waar ze met gemak overheen konden. In één deel stond de vloer onder stroom, in de andere niet.
De honden uit de eerste en tweede groep sprongen over het schot, maar de honden uit de derde groep bleven jankend op de vloer liggen en ondergingen de schokken zonder iets te doen.
De onderzoekers moesten die honden meerdere keren oppakken, de poten bewegen en laten zien dat ze over het schot konden naar het gedeelte waar het veilig was. Ze waren dusdanig geestelijk verlamd dat het niet eens in ze opkwam dat ze iets konden doen om hun situatie te verbeteren.
Als mensen over langere tijd in kleine beetjes geconditioneerd worden dat er niets is dat ze kunnen doen, dat alle controle en invloed buiten henzelf ligt, dan krijg je hetzelfde effect.
Dan zijn ze zo lamgelegd dat ze niet om hulp vragen. Redenen hiervoor kunnen o.a. zijn:
- ze denken dat het geen nut heeft
- ze denken dat niemand hen kan helpen
- ze willen niet tot last zijn
- ze denken dat ze moeten wachten tot iemand anders het oplost
- ze denken dat ze niet beter verdienen
- ze beseffen niet dat ze getraumatiseerd zijn
- ze denken dat het zo hoort (‘het is niet anders’, ‘zo is het leven’)
- ze denken dat ze geen invloed of mogelijkheid/keuze om te handelen hebben.
Hoe kom je nou op dat punt? Het voor de hand liggende antwoord is trauma, maar dat zegt vrij weinig. Geestelijke en emotionele conditionering op allerlei manieren en allerlei niveau’s is waarschijnlijk een nuttiger antwoord. Bij trauma denk je meestal aan grotere gebeurtenissen, en in mijn optiek gaat het bij aangeleerde hulpeloosheid meestal om vele kleine dingen die op zich misschien niet als trauma aan te merken zijn, maar uiteindelijk wel hetzelfde resultaat hebben. Als voorbeeld: Één klein sneetje is niet zo schokkend, maar als je er een heleboel hebt dan wordt het toch wel een probleem.
Zo wordt ons bijvoorbeeld meestal geleerd dat authoriteitsfiguren buiten onszelf (ouders / opvoeders / leraren / experts / de overheid / instanties etc) het beter weten, wat impliceert dat onze eigen wijsheid en intuïtie minder waard zijn. Met een beetje pech krijgen we dan ook nog ‘omdat IK het zeg’ als antwoord als we durven te vragen waarom, en/of wordt ons in al dan niet bedekte termen kenbaar gemaakt dat we ons moeten schamen dat we het wagen vragen stellen.
Stel je eens voor dat je dit keer op keer meemaakt/te horen krijgt. Zie je hoe makkelijk het dan kan zijn om iemand zich afwachtend/afhankelijk/passief te laten opstellen?
Vervolg op dit artikel: Aangeleerde hulpeloosheid – vervolg
Foto credits: Kat in mandje, microscoop, hond