In het eerste artikel over aangeleerde hulpeloosheid ging het over wat het is en heel in het kort over hoe het ontstaat.
In dit artikel wil ik wat meer kijken naar hoe aangeleerde hulpeloosheid nu ontstaat, wat er gebeurt voordat iemand in zo’n denkpatroon terecht komt.
Zoals gezegd is trauma het korte antwoord, maar kun je het misschien beter zien als geestelijke en emotionele conditionering (tot aan mishandeling toe) op allerlei manieren en allerlei niveau’s. Hiervoor worden allerlei tactieken ingezet om het doelwit onder controle te houden.
Geestelijk lam leggen
Één tactiek om iemand geestelijk lam te leggen is het veelvuldig doen van tegenstrijdige uitspraken zonder te erkennen dat ze tegenstrijdig zijn. Er wordt dan compleet voorbij gegaan aan wat er eerder is gezegd en er worden nieuwe uitspraken gedaan die haaks op de vorige staan terwijl er tegelijkertijd gedaan wordt alsof het altijd al zo geweest is en de eerdere uitspraken helemaal niet gedaan zijn. Als je probeert op de vorige uitspraken in te gaan worden deze vaak ontkend en wordt er, al dan niet subtiel, twijfel opgeworpen over jouw geestelijke gesteldheid.
Vaak hebben die boodschappen dan ook ondertonen die neerkomen op dat je niet goed genoeg bent en dat het jouw schuld is. Er worden bijvoorbeeld regels en verwachtingen opgelegd waar je aan moet voldoen, en als je dat dan doet wordt je alsnog gestraft, want de regels zijn ondertussen alweer veranderd.
De bedoeling hiervan is dat je bij zoveel tegenstrijdigheden en verwarring uiteindelijk het bijltje erbij neergooit, alles dan maar gelaten over je heen laat komen en ze hun gang laat gaan.
Geen daden maar woorden
Dan is er het verschil tussen wat er gezegd en wat er gedaan wordt. Als dat vaak van elkaar afwijkt, dan is dat op zijn minst vreemd. Bijvoorbeeld: als er onder het mom van positieve beweringen dingen gedaan/geëist worden die je eigenlijk juist schaden of beperken. Of ze vertellen je wat je wilt horen maar het blijft bij woorden en ze handelen er niet naar.
Beloftes worden verbroken of steeds uitgesteld, waarbij de verantwoordelijkheid daarvoor bij jou neergelegd wordt (jij hebt dit of dat wel of niet gedaan, dus nu kan het helaas niet doorgaan). Elke keer als je toegeeft en door de spreekwoordelijke hoepel springt is daar niet de beloning die je voorgehouden werd, maar een volgende hoepel waar je eerst nog doorheen moet, en ga zo maar door.
Enne, het is allemaal voor je eigen bestwil / bescherming / gezondheid / het algemeen belang, want dat zijn vaak de ‘stokken’ die gebruikt worden om mensen iets te laten doen dat ze eigenlijk niet willen. Angst, plichtsbesef, schuldgevoel en schaamte zijn namelijk hele effectieve wapens om iemand naar je hand te zetten.
My way or the highway
De volgende rode vlag is een ‘my way or the highway’ instelling, vrij vertaald naar ‘doe wat ik zeg, of anders…’ Als elke vorm van ’tegengas’ (vragen stellen, bewijs overleggen dat iets anders laat zien) negatief ontvangen wordt, bijvoorbeeld met negeren, ontkennen, gaslighting (zo moet je dat niet zien/dat verbeeld je je/dat heb je verkeerd begrepen), beschuldigingen (op de man spelen met uitspraken als ‘je bent te gevoelig’, ‘stel je niet zo aan’, ‘na alles wat ik voor je heb gedaan’) en/of woede, dan heb je nog een aanwijzing dat er iets niet helemaal is zoals het gepresenteerd wordt.
Als iemand beweert het goed met je voor te hebben, waarom zou het dan een probleem zijn dat je vragen stelt of het ergens niet mee eens bent? Als ze het echt goed met je voor hebben, dan zou je verwachten dat jouw input en feedback belangrijk zijn en dat ze daar serieus naar willen kijken.
Als dat niet zo is, dan heb je grote kans dat iemand alleen zijn/haar eigen agenda dient en gaat het er toch op lijken dat je te maken hebt met iemand die manipuleert en zich bedient van technieken die toch verdacht veel lijken op geestelijke mishandeling, in plaats van iemand die in jouw belang handelt. En trouwens, wie is eigenlijk degene die weet of iets voor jouw bestwil is? Ben je dat zelf of is dat iemand buiten je?
Ondertoontjes en subtiliteiten
Geestelijke mishandeling kan heel openlijk zijn, maar ook heel subtiel. Aan de oppervlakte lijkt het dan niets bijzonders, maar het heeft een ‘lading’ (emotie, energie, implicatie). Vaak kun je dat alleen herkennen als je geleerd hebt dat het bestaat, wat het is en hoe het zich uit.
Denk maar aan wat ze in het Engels een ‘backhanded compliment’ noemen: dat is een compliment met een angel erin die het eigenlijk beledigend/neerbuigend maakt, bijvoorbeeld ‘dat heb je goed begrepen, voor iemand die z’n lagere school niet eens afgemaakt heeft’. Het klinkt als een compliment, maar de onderliggende boodschap is dat je eigenlijk niet goed genoeg bent.
Of het wordt compleet ontkend, het is niet gezegd, het was niet de bedoeling, jij hebt het verkeerd begrepen, verkeerd gedaan of iets van die strekking. Iemand die anderen mishandelt (de abuser/misbruiker) legt constant de schuld en verantwoordelijkheid bij degene die mishandeld wordt. Het ligt nooit aan hem/haar, altijd aan een ander en zij zijn het onschuldige slachtoffer (niet iedereen die als slachtoffer overkomt is automatisch een misbruiker, maar misbruikers stellen zich wel vaak als slachtoffer op om zo hun zin te krijgen). Zo maken ze iemand zo klein dat die persoon het letterlijk niet meer in zijn/haar hoofd haalt om er iets tegen te doen.
Na een poos bestookt te zijn met dit soort tactieken weet het doelwit op den duur niet meer wat onder en boven is, wat uiteraard precies de bedoeling is. Als je iemand in verwarring en angst kunt houden, dan kun je ze van alles wijsmaken omdat ze dan in overlevingsmodus staan.
Overlevingsmodus
In overlevingsmodus ligt de nadruk op je vecht/vlucht respons en wordt het logisch denken daar ondergeschikt aan of zelfs (tijdelijk) uitgeschakeld.
Logisch nadenken is ongewenst in een overlevingsmodus, want je wilt dan niet gaan overwegen wat je moet doen, je moet snel kunnen beslissen. Daardoor reageer je vanuit je oerbrein.
Behalve vecht/vlucht (fight/flight) heb je nog twee mogelijkheden: bevriezen (freeze) en aanpassen (toegeven/onderhandelen)(fawn)*, dus een stress/paniek/overlevingsreactie zal er niet bij iedereen hetzelfde uitzien. De één gaat hyperventileren (freeze), terwijl de ander boos uithaalt (fight), een derde in onderhandeling gaat (fawn) en een ander lichamelijk en/of geestelijk wegvlucht (flight).
Iemand geestelijk lam leggen heeft de meeste kans van slagen als het je lukt ze in die vecht/vlucht modus te houden. Dan overheerst de angst en kun je ze aan het reageren houden in plaats van dat ze na gaan denken over wat je zegt en doet….
Handboek?
Om de koe maar bij de hoorns te vatten noemen we dit soort tactieken wat het is: geestelijke mishandeling. Geestelijke mishandeling kan zowel op persoonlijk niveau als op groter niveau (bedrijf/organisatie/overheden) plaatsvinden, het principe is gelijk.
Als je in dit onderwerp duikt krijg je echt het idee dat er een universeel draaiboek is, want je ziet veel van dezelfde tactieken terug, al kan de nadruk en uitvoering ervan heel anders zijn.
Hoe subtieler het is, hoe lastiger het is om te herkennen, vooral omdat het heel sluipend kan gaan en afgewisseld kan worden met periodes dat alles goed lijkt te gaan (meestal nadat je een blikje achter het masker hebt gekregen en je snel overtuigd moet worden dat dat je verbeelding was :). Ook dat is weer een tactiek om je aan je eigen waarheid en liefst ook nog je geestelijke gesteldheid te laten twijfelen.
Even kort door de bocht: als jij geen idee hebt van wat je nou eigenlijk denkt, weet, voelt, ziet, en wat nou waar is en wat niet, dan zijn bepaalde mensen uiteraard graag bereid om dat voor je in te vullen, maar wel op een manier die tot hun eigen voordeel leidt.
Zo de waard is vertrouwt hij zijn gasten
De meeste mensen beoordelen het gedrag van anderen door de lens van wat ze zelf zouden doen. Daarom is geestelijke mishandeling zo lastig te (h)erkennen. Over het algemeen zit het doelwit ervan absoluut niet zo in elkaar en kunnen ze zich daarom niet voorstellen dat iemand zoiets zou doen, of bepaalde motieven zou kunnen hebben. Of ze zijn overtuigd van de goede wil van iedereen en kunnen niet erkennen dat kwade bedoelingen helaas bestaan.
Als je zelf niet zo bent, dan komt het niet eens in je op om te denken dat iemand iets slechts in de zin kan hebben. Dan ga je proberen een verklaring voor dat gedrag te vinden door je eigen lens en is de kans groot dat je het niet herkent voor wat het is. Dan kom je in uitdrukkingen terecht als ‘ze bedoelen het goed, het komt er alleen wat rottig uit’, ‘ze zijn wat nukkig’ of ‘ze doen toch ook gewoon hun werk maar’.
Helaas maken de mensen die wèl zo in elkaar zitten graag gebruik van die goede eigenschappen door hun doelwit in verwarring te brengen en af en toe ook iets ‘goeds’ te doen. Intermittent positive rewards, oftewel afwisselende beloningen, zijn nog zo’n techniek die gebruikt wordt om iemand in verwarring te brengen en zo het moment uit te stellen dat ze doorkrijgen wat er gebeurt.
Tot slot
Al dit soort technieken bij elkaar kunnen iemand in een toestand van aangeleerde hulpeloosheid brengen. Het doelwit is zo in verwarring dat ze overal in meegaan om te ontkomen aan die verwarring en wat vaste grond onder de voeten te krijgen. Het komt niet in ze op om zelf te proberen iets aan de situatie te veranderen omdat ze al te vaak onderuit gehaald zijn bij eerdere pogingen vragen te stellen of voor zichzelf op te komen.
De ‘dader’ heeft ze op dat moment waar hij/zij ze hebben wil, want die kan op elk moment het hele circus weer opnieuw starten door het spreekwoordelijke vloerkleed onder het doelwit uit te trekken en hen daarna een ‘helpende hand’ te bieden in de vorm van meer eisen of beperkingen.
Iemand die dit soort technieken gebruikt, of dat nou op grote of kleine schaal is, gaat daar vaak op een bepaald moment te ver in, waardoor het begint op te vallen wat ze aan het doen zijn. Of, en wanneer dit gebeurt hangt af van hoe goed ze in hun ’trucje’ zijn en hoe goed ze hun impulsen kunnen onderdrukken.
Overmoedig worden en teveel druk uitoefenen leidt vaak tot inzicht bij het doelwit dat er iets niet klopt. Ze overschatten dan zichzelf en onderschatten het doelwit, en hebben te weinig inlevingsvermogen om te beseffen dat bepaalde acties leiden tot een tegenreactie. Denk maar aan de bullebak die enorm verbaasd is als hij een tik terug krijgt.
Tot zover deze aflevering 🙂 Ik wil in het laatste deel naar het volgende niveau gaan kijken, namelijk hoe bepaalde gewoontes/overtuigingen in onze samenleving aangeleerde hulpeloosheid in de hand kunnen werken.
TL;DR
TL;DR (de ’te lang, heb het niet gelezen’ versie van dit artikel): Aangeleerde hulpeloosheid kan het gevolg zijn van een scala aan tactieken die een manipulatief iemand inzet en die tot doel hebben iemand naar hun hand te zetten door bepaalde gevoelens in het doelwit te veroorzaken, zoals angst, verwarring, onzekerheid, twijfel, schuldgevoel, plichtsgevoel, schaamte en minderwaardigheid. Zo probeert degene die deze tactieken toepast te vermijden dat hij/zij tegen de lamp loopt en dat het doelwit doorkrijgt wat er aan de hand is, plus dat het op den duur niet meer in het doelwit opkomt om iets aan de situatie te veranderen, doordat ze gaan denken dat ze dat niet kunnen/mogen/waard zijn.
* Fight, Flight, Freeze, Fawn – 4F response: Pete Walker – From Surviving to Thriving.
Foto credits: hond, highway, handboek, zo de waard is vertrouwt hij zijn gasten :),